Flawonoidy – właściwości, działanie i zastosowanie

Flawonoidy, inaczej zwane bioflawonoidami, to związki pochodzenia roślinnego, zaliczane do grupy polifenoli. Dotychczas odkryto prawie 7 tysięcy flawonoidów, przy czym sklasyfikowano i opisano 4 tysiące z nich, jednak lista ta nie jest jeszcze definitywnie zamknięta. Związki te występują przede wszystkim w roślinach, głównie owocach oraz warzywach, którym nadają naturalne zabarwienie – od pomarańczowego i żółtego w cytrusach, po granatowy w jagodach oraz czarnej porzeczce – i pełnią wobec nich funkcje ochronne.

Dzięki swoim wszechstronnym prozdrowotnym właściwościom, powinny znajdować się w wielu produktach codziennej diety. Niezbędne do życia gatunkom botanicznym, po spożyciu przez człowieka flawonoidy okazują się mieć zaskakujące silne działanie na ludzki organizm. Te fitozwiązki są łatwo dostępne, dlatego stosuje się je nie tylko do leczenia i profilaktyki, ale też jako ważny składnik w kosmetyce.

Co to są flawonoidy?

Jak już wcześniej wspomnieliśmy, bioflawonoidy stanowią roślinne związki bioaktywne, które w naszym organizmie mogą pełnić funkcję podobną do witamin. Występują one głównie w powierzchownych, zewnętrznych warstwach tkanek roślin, takich jak liście, nasiona czy skórki owoców, lecz można je również spotkać w łodygach, owocach, kwiatach oraz korzeniach. W organizmach roślinnych pełnią one wiele ważnych funkcji, gdyż chronią rośliny przed nadmiarem szkodliwego promieniowania UV, przed atakami grzybów, pleśni, szkodników, działają jako naturalne hormony roślinne, regulatory wzrostu oraz kontrolują różnorodne reakcje enzymatyczne.
W ostatnich latach związki te są badane coraz bardziej intensywnie, ponieważ wykazują znaczny wpływ zdrowotny w modelach in vitro oraz in vivo. Podczas przeprowadzanych przez naukowców eksperymentów dostrzeżono wielokierunkowe działanie związków flawonoidowych i z tego względu zawnioskowano o zaliczanie ich do grupy witamin oraz nadano nazwę witaminy P.

Z uwagi na różnice w budowie dzieli się je na flawanony, flawanole, flawony, izoflawony, flawonole i antocyjany. Przykładowe, główne grupy flawonoidów zostały opisane poniżej.

Flawonole stanowią najbardziej rozpoznawalną grupę flawonoidów. Te roślinne związki nadają kwiatom żółtą kolorystykę i występują w formie wolnej lub w postaci glikozydów. W danym gatunku owoców zawartość flawonoli może być różna i zależy od czynników środowiska, takich jak nasłonecznienie, temperatura, a także od odmiany jak i stopnia dojrzałości danego owocu. Szczególnie ważną rolę wśród nich odgrywa kwercyna, jak też jej glikozydy, na przykład rutozyd, ponieważ obrazują różnorodne właściwości biologiczne i mają szerokie zastosowanie w medycynie.

Flawony są produktami odwodornienia flawanonów. W tej grupie roślinnych związków znajduje się duża liczba istotnych substancji czynnych leków, takich jak choćby witeksyna, która zaliczana jest do grupy łagodnych leków nasercowych. Flawony są mniej powszechną klasą flawonoidów; częściej prezentują się w warzywach niż w owocach.

Antocyjany są naturalnymi pigmentami odpowiedzialnymi za fioletową, niebieską i pomarańczową barwę w warzywach i owocach. Spożywanie produktów, które są istotnym źródłem tych aktywnie biologicznych składników, przyczynia się do obniżenia ryzyka wystąpienia zapalenia stawów, czy też niektórych nowotworów, między innymi skóry czy jelita grubego. Ogólne spożycie antocyjanów ocenia się na 3 do 215 mg na dobę.

Flawanole stanowią złożoną grupę polifenoli, występujące najczęściej w owocach i ich pochodnych produktach, takich jak soki lub dżemy. Niejednokrotnie związki te są obecne w skórkach owoców i są zazwyczaj usuwane podczas przetwarzania żywności bądź jedzenia.

Izoflawony to związki wykazujące działanie fitoestrogeniczne, czyli innymi słowy mają działanie podobne do estrogenu. Wpływają na pozytywną pracę mózgu, a ze względu na szerokie biologiczne spektrum działania, mogą być stosowane w profilaktyce nowotworowej.

Występowanie w żywności

Fitozwiązki stanowią szeroko rozpowszechnione związki w świecie roślin. Średnie spożycie flawonoidów krajach europejskich wynosi od 100 do 1000 mg dziennie. Zgodnie z Wieloośrodkowym Ogólnopolskim Badaniem Stanu Zdrowia Żywności (WOBASZ) Polacy przyjmują z dietą średnio 1 gram flawonoidów. Diety dalekowschodnie, z mniejszą ilością przetworzonej żywności oraz dużą zawartością herbaty i soi w diecie, dostarczają ich około 2 g, natomiast skrajnie przetworzone produkty zachodnie nawet jedynie 50 mg na dzień. Najwięcej tych związków pochodzenia roślinnego znajduje się bowiem w żywności niepoddanej obróbce termicznej oraz długiemu przechowywaniu.

Główne źródła tych związków w polskiej diecie to owoce, szczególnie cytrusy, a także jagody, acerola, winogrona, owoce granatu, czarne porzeczki oraz warzywa, takie jak buraki, rukola, brokuły, rzodkiewka czy szczaw. Wśród nich niewątpliwymi rekordzistami, pod względem zawartości w 100 g produktu, są suszona natka pietruszki, świeże kapary, suszone oregano oraz aronia. Znaleźć można je również w ziołach oraz konopii, w których zawartość bioflawonoidów w kwiatach i liściach osiąga nawet do 2,5% suchej masy. Już kilka tych przykładów uświadamia nam, że te związki roślinne najłatwiej znaleźć w znanych z prozdrowotnych właściwości roślinach o intensywnych barwach czy aromatach.

Inne źródła flawonoidów

Niewiele osób wie, że bogate w związki flawonowe produkty stanowią także kakao, kawa, czerwone wino, przyprawy (czerwona papryka, czerwony pieprz, tymianek), niektóre zboża oraz nasiona roślin strączkowych. Kolejnymi źródłami bioflawonoidów są różnego rodzaju herbaty, takie jak czarna, zielona i biała, w których ich zawartość szacuje się na około 115 mg na 100 g napoju.

Głównie zaś liście zielonej herbaty wyróżniają się wysoką zawartością kwercyny – substancji o działaniu przeciwwirusowym. Analizy badań wykazują, że picie naparu z zielonej herbaty jest w przeciwnej korelacji z ryzykiem rozwoju cukrzycy typu drugiego. Pojedyncze badania, wykonane na wyciągach z zielonej herbaty wykazały nawet spadek zachorowalności na choroby wątroby czy nowotwory u osób regularnie spożywających wykonane na ich bazie napoje.

Innego rodzaju źródło flawonoidów stanowi także miód. W miodach odnotowano bowiem obecność związków, wykazujących intensywne działanie przeciwutleniające oraz spełniające funkcje barwników w zależności od rodzaju miodu. Związki flawonoidowe pojawiają się w miodach w stosunkowo małych ilościach, w porównaniu z owocami czy warzywami, a mianowicie kilka mg na 100 g. W polskiej diecie nie stanowi on niestety dużego źródła przeciwutleniaczy, gdyż średnie spożycie miodu to mniej więcej 200 g na osobę rocznie, jednak są kraje, w których może on stanowić dobre uzupełnienie tych roślinnych związków.

Właściwości

Flawonoidy posiadają właściwości, które powinna docenić każda osoba, która dba o swoje zdrowie. Substancje zawarte w tych związkach mają, między innymi, działanie przeciwnowotworowe, przeciwutleniające, przeciwmiażdżycowe oraz przeciwzapalne. Pomagają również w detoksykacji organizmu oraz uszczelniają naczynia krwionośne. Co więcej, bioflawonoidy wykazują właściwości hipotensyjne, spazmolityczne oraz przeciwarytmiczne. Właściwości związków flawonoidowych dobrze sprawdzą się także w przypadku chorób układu moczowego, takich jak zapalenie pęcherza moczowego oraz miedniczek nerkowych, ponieważ działają moczopędnie i oczyszczająco. To właśnie flawonoidy wzmacniają prawidłową pracę układu krwionośnego oraz umożliwiają szybsze przyswojenie witaminy C przez organizm człowieka.
Dodatkowo, związki te skutecznie chronią oczy przed różnymi ich chorobami poprzez stymulację mikrokrążenia ocznego oraz poprawę ostrości widzenia po zmroku. Flawonoidy uzupełniają również niedobory estrogenów, dzięki czemu przyczyniają się do łagodzenia objawów menopauzy. Jeden ze związków obecnych w tych roślinnych związkach, a mianowicie apigenina ma nawet działanie przeciwlękowe, antydepresyjne i jest w stanie regulować poziom neuroprzekaźników. Warto również wiedzieć, że związki flawonowe wzmacniają naturalną odporność organizmu poprzez stymulowanie układu immunologicznego.

Działanie i zastosowanie

Metabolizm bioflawonoidów nie został jeszcze do końca dobrze poznany, jednak szacuje się, że co najmniej w połowie związki te przechodzą z układu pokarmowego do krwiobiegu w postaci niezmienionej, a pozostałe są metabolizowane w wątrobie oraz jelitach. Ich wyjątkowo szerokie działanie prozdrowotne wynika z aktywności przeciwutleniającej. Główne mechanizmy działania związków flawonoidowych to, na przykład zapobieganie powstawania i wychwytywanie wolnych rodników, a także ochrona witamin, jak choćby C i E, przed utlenianiem.

W profilaktyce i terapii

Niezwykle różnorodny zakres oddziaływania flawonoidów wpływa na to, że bardzo często stosowane są zarówno w profilaktyce, jak i terapii. Fitozwiązki są przede wszystkim używane w celu zapobiegania nowotworom. Oprócz tego, że te roślinne związki posiadają działanie antyoksydacyjne, to dodatkowo pomagają aktywować substancje, które blokują replikację materiału genetycznego komórek rakowych.
Co więcej, flawonoidy powinny być stosowane u osób, które borykają się z chorobami układu sercowo – naczyniowego. To właśnie ta grupa chorób stanowi najczęstszą przyczynę zgonu Polaków, dlatego tak ważne jest nie tylko leczenie, lecz także działania profilaktyczne. Badania wykazały także, że produkty zawierające związki flawonowe uelastyczniają naczynia krwionośne, obniżają frakcję „złego” cholesterolu oraz zmniejszają proces zapalny w przebiegu miażdżycy, co skutecznie zapobiega powstawaniu schorzeń na jej podłożu.

W kosmetyce

Badania naukowe przeprowadzone w ostatnich latach potwierdziły szeroki wpływ bioflawonoidów na różne warstwy skóry, która jest jednym z najważniejszych organów naszego ciała. Najbardziej zewnętrzna warstwa skóry, stanowi strukturę, która bogata jest w lipidy oraz inne związki ulegające utlenianiu. W tej warstwie flawonoidy mogą odgrywać więc skuteczną rolę jako zmiatacze wolnych rodników. W głębszych warstwach skóry, ich przeciwutleniające właściwości umożliwiają zapobieganie uszkodzeniom spowodowanym przez promieniowanie UV.

Jednym z najbardziej interesujących przykładów preparatów, stanowiących doskonałe źródło związków flawonowych jest ekstrakt z miłorzębu japońskiego, który dzięki wysokiej zawartości rutyny, zapobiega kruchości naczyń włosowatych. Z tego właśnie powodu wykorzystuje się go w kosmetykach opracowanych dla skóry z problemami naczyniowymi oraz maściach zapobiegającym powstawaniu żylaków.

Czasami możemy spotkać się z określeniem, że flawonoidy są „eliksirem młodości”, ponieważ wpływają korzystnie na biosyntezę kolagenu, poprawiając stan tkanki łącznej oraz wygląd skóry. Poprzez hamowanie aktywności niektórych enzymów w głębszych warstwach skóry, poprawiają krążenie w naczyniach krwionośnych, co sprawia, że skóra staje się odpowiednio dotleniona, odżywiona i nawilżona. Ponadto, opóźniają procesy starzenia się skóry, pomagając utrzymać zdrowy jej wygląd.

Stosowanie w medycynie

Flawonoidy, dzięki ich wielokierunkowemu działaniu, między innymi przeciwalergicznemu, przeciwobrzękowemu i przeciwgorączkowemu, znalazły obszerne zastosowanie w medycynie. Te cechy w połączeniu z właściwościami antybakteryjnymi i przeciwgrzybiczymi sprawiają, że fitozwiązki, z powodzeniem mogą być stosowane u dzieci w przypadku częstych infekcji, grypy czy alergii, ponieważ hamują syntezę histaminy, odpowiedzialną za powstawanie stanów zapalnych w organizmie. Spożywanie dużej ilości owoców, warzyw oraz ziół, w których zawarta jest największa ilość bioflawonoidów, polecane jest w stanach zapalnych gardła i migdałków, z którymi często borykają się najmłodsi. Poniżej przedstawiamy inne zastosowania tych związków pochodzenia roślinnego w medycynie.

Działanie przeciwnowotworowe

Od lat 70. XX wieku prowadzone są badania naukowe, które dostarczają dowodów na przeciwnowotworowe działanie flawonoidów. Eksperymenty wykazały, że te roślinne związki obniżają aktywność substancji kancerogennych i mutagennych in vitro, a także zmniejszają częstość występowania nowotworów u zwierząt doświadczalnych. Również badania epidemiologiczne dowiodły, że wraz ze wzrostem spożycia bioflawonoidów, zmniejsza się ryzyko rozwoju niektórych nowotworów u ludzi. Działanie przeciwnowotworowe tych związków wynika ze zdolności do blokowania biotransformacji niektórych związków i hamowania proliferacji komórek, przez co nie dochodzi do namnażania komórek nowotworowych.
Stwierdzono, iż dieta bogata we flawonoidy, a szczególnie izoflawony, mniejsza ryzyko powstawania nowotworów hormonozależnych – raka piersi u kobiet oraz prostaty u mężczyzn. Możliwe jest także prewencyjne oddziaływanie w nowotworach głowy, szyi i tarczycy. Picie naparu z zielonej herbaty powiązane jest z mniejszym ryzykiem zachorowania na raka płuc, a spożywanie cebuli i jabłek, czyli głównych dwóch źródeł kwercyny, niweluje prawdopodobieństwo wystąpienia raka żołądka, piersi, prostaty oraz płuc. Co więcej, osoby umiarkowanie pijące wino, charakteryzują się mniejszym ryzykiem nowotworu endometrium, przełyku, jelita grubego czy żołądka.

Mimo że działanie przeciwnowotworowe związków flawonowych nie jest dokładnie poznane, upatruje się w nich sposobu zapobiegania i leczenia raka. Niektóre, dokładniej przebadane flawonoidy, jak choćby kwercyna, są w fazie badań klinicznych. Jednak uznaje się, że przy obecnym wzroście spożycia owoców i warzyw, bioflawonoidy z diety, stanowią istotny czynnik zmniejszający ryzyko zachorowania na nowotwór.

Flawonoidy a cukrzyca

Cukrzyca pojawia się w wyniku upośledzenia wydzielania insuliny przez komórki beta trzustki lub jako konsekwencja spadku wrażliwości komórek na insulinę. W badaniach wykazano, że niektóre z bioflawonoidów posiadają działanie przeciwcukrzycowe, ponieważ stymulują wydzielanie i syntezę insuliny, a także zapobiegają gwałtownemu wzrostowi poziomu glukozy we krwi po posiłku. Co ważne, te roślinne związki chronią także organizm przed powikłaniami cukrzycy, na przykład przed pojawieniem się zaćmy.

Wpływ na układ nerwowy

Według naukowców, zajmujących się badaniem związków flawonowych, posiadają one znaczny wpływ na układ nerwowy i możliwe jest ich zastosowanie w profilaktyce oraz leczeniu chorób neurodegeneracyjnych związanych ze starzeniem się organizmu – choroby Parkinsona, Alzheimera oraz demencji. Dieta bogata w bioflawonoidy przyczynia się do wyraźnej poprawy funkcji poznawczych, prawdopodobnie z uwagi na ochronny wpływ na neurony oraz przyspieszenie ich regeneracji. Choroby neurodegeneracyjne są wywołane, między innymi, przez reaktywne formy azotu i tlenu, a flawonoidy wychwytują je i neutralizują, zmniejszając uszkodzenia komórek nerwowych wywołane utlenianiem.

Związki flawonowe a AIDS

W procesie leczenia AIDS kluczowe jest ograniczenie namnażania wirusa w organizmie. Bioflawonoidy mogą stać się bardzo ważnym elementem terapii, ponieważ hamują wnikanie wirusa do wnętrza komórek gospodarza oraz aktywność wirusowego białka, odpowiedzialnego za namnażanie wirusa.

Układ sercowo – naczyniowy

Liczne badania epidemiologiczne wykazały, że dieta bogata w duże ilości flawonoidów, na przykład cztery kubki zielonej herbaty dziennie, działa pozytywnie na stan układu krwionośnego. Jedno z nich dowiodło pozytywny wpływ spożycia tych związków z dietą na zmniejszenie ryzyka śmierci w wyniku zawału u dorosłych Amerykanów o 18% w porównaniu z grupą o małym spożyciu bioflawonoidów.

Zjawisko tak zwanego francuskiego paradoksu, także potwierdza rolę związków flawonowych. Jak wiemy, francuska dieta obfituje w tłuszcze, zwłaszcza masło, jednak Francuzi rzadko chorują na miażdżycę. Najprawdopodobniej odpowiedzialna jest za to dieta bogata we flawonoidy z owoców, warzyw oraz czerwonego wina, które przeciwdziałają utlenianiu cholesterolu LDL, jego odkładaniu się w ścianach tętnic oraz zwiększają stężenie „dobrego” cholesterolu HDL. Te związki roślinne, w połączeniu z witaminą C, uelastyczniają i wzmacniają naczynia krwionośne oraz zapobiegają sklejaniu się płytek krwi, dzięki czemu zapobiegają powstawaniu żylaków i zatorów. Dzięki oddziaływaniu flawonoidów na enzymy, dochodzi do obniżenia ciśnienia krwi, a także łagodzenia skurczów naczyń krwionośnych.

Bardzo ciekawą i intrygującą rośliną, bogatą w bioflawonoidy o dużych możliwościach prewencji miażdżycy jest tarczyca bajkalska, która stosowana jest w tradycyjnej medycynie chińskiej.

Na wątrobę

Niektóre flawonoidy, zwłaszcza sylimaryna, której doskonałym źródłem jest ostropest plamisty, wykazują działanie hepatoprotekcyjne, czyli ochronne na wątrobę oraz stymulują ją do procesów regeneracyjnych.

Zapotrzebowanie na flawonoidy

Niedobór bioflawonoidów w organizmie człowieka objawia się najczęściej zwiększoną skłonnością do pękania naczyń włosowatych, tworząc w ten sposób sińce i wylewy podskórne, a także rozszerzonymi naczyniami włosowatymi na nogach i twarzy.
W celu leczenia i zapobiegania wystąpieniu takich objawów, zaleca się spożywanie od 1 do 2 gramów flawonoidów dziennie.
Zwiększone zapotrzebowanie na związki flawonowe wzrasta w przypadku prowadzenia stresującego trybu życia, u osób często opalających się na słońcu czy w solarium, podczas palenia papierosów i przebywania w zadymionych pomieszczeniach, u osób pijących znaczne ilości alkoholu, przy nieregularnym spożywaniu posiłków, jak również u osób z osłabionym systemem odpornościowym oraz problemami z układem krążenia.

Skutki uboczne

Należy pamiętać o tym, że zarówno niedomiar, jak i nadmiar bioflawonoidów w diecie, działa niekorzystnie na człowieka. Związki te w dużych dawkach mogą wchodzić w niebezpieczne interakcje z witaminą C, kwasem foliowym oraz witaminą E, a także zaburzać prawidłową pracę tarczycy poprzez obniżenie dostępności jodu. Flawonoidy spożyte w nadmiarze potrafią również zaburzać procesy metaboliczne oraz wpływać negatywnie na transport leków w organizmie człowieka.
Niektóre substancje należące do związków flawonoidowych, posiadają aktywność estrogenową, stąd wykazują korzystne działanie na kobiety w okresie okołomenopauzalnym, łagodząc objawy związane z wahaniami poziomu hormonów. Jednak właśnie z tego samego powodu nie powinny być one stosowane przez mężczyzn oraz kobiety przed okresem menopauzy, ponieważ przyczyniają się do stanu hormonalnego, nazywanego dominacją estrogenu, który jest niekorzystny dla obu płci.
Zbyt duża ilość flawonoidów może mieć szkodliwy wpływ na dziecko w okresie płodowym oraz, w skrajnych przypadkach, wywoływać ostrą białaczkę szpikową u niemowląt, dlatego też stosowanie tych związków roślinnych odradza się kobietom w ciąży oraz podczas karmienia piersią.

Preparaty

W związku z coraz większym zainteresowaniem terapiami związkami o pochodzeniu naturalnym oraz z obszernym biologicznym działaniem związków flawonowych rośnie ilość suplementów diety, zawierających te substancje. Najpopularniejsze składniki takich preparatów to wyciągi z owoców i kwiatów głogu, ginkgo biloba, kwiatów lipy i czarnego bzu oraz ekstrakt z karczocha czy grapefruita. Ponadto prawie każdy sklep z suplementami diety oferuje Bioflawonoidy cytrusowe w postaci kompleksu standaryzowanych związków, które pozyskuje się z owoców cytrusowych, takich jak mandarynki, cytryny, limonki czy pomarańcze.
Właśnie taki, w pełni naturalny skład posiadają Bioflawonoidy cytrusowe firmy Solgar czy flawonoidy producenta – SuperFlavon, który oprócz wyciągu z owoców cytrusowych posiada ekstrakty z buraka ćwikłowego, granatu, aronii czy czarnej porzeczki. Preparaty te posiadają wśród klientów dobre opinie oraz pozwalają w wygodny i prosty sposób uzupełnić niedobór bioflawonoidów w organizmie. Mimo, że ich cena wynosząca średnio 70 zł za 100 kapsułek nie jest zbyt niska, to spożywając je mamy pewność, że są to produkty w pełni ekologiczne, bez zbędnych dodatków.

Opinie

Osoby dostarczające wymaganą ilość związków flawonowych do organizmu, szczególnie w postaci naturalnej – warzyw czy owoców – zauważają wyraźną poprawę samopoczucia. Dzięki temu, że flawonoidy podtrzymują działanie adrenaliny, usuwają uczucie zmęczenia, znużenia oraz sprawiają, że czujemy się rześko i nie męczymy się szybko. Dieta bogata w te fitozwiązki jest świetnym rozwiązaniem dla osób w każdym wieku, którzy chcą dbać o swoje zdrowie, wspomóc odporność, wzmocnić organizm, a także poprawić jakość życia.

Dlaczego stosowanie bioflawonoidów w ich postaci naturalnej jest skuteczniejsze?

Wiele wykonanych badań potwierdza, że stosowanie flawonoidów, które zawarte są w roślinach lub preparatach naturalnych z tych surowców, wykazuje zdecydowanie mocniejszy wpływ na organizm niż czyste, wyizolowane związki flawonoidowe. Ma to związek z tak zwanym działaniem synergistycznym – co oznacza, że jeden składnik potęguje, wzmacnia wpływ drugiego. Jeśli składniki zastosujemy oddzielnie to ich oddziaływanie byłoby znacznie słabsze, niż stosowanie ich razem, w grupie. Z tego właśnie powodu lepiej przyjmować bioflawonoidy w ich naturalnej postaci.

Jak korzystać z dobrodziejstw flawonoidów?

Flawonoidy w sposób naturalny są częściej ludzkiej diety. Niestety, wraz z postępem cywilizacyjnym, spożywamy coraz więcej żywności przetworzonej, a coraz mniej naturalnej. Stąd postulat, aby jeść warzywa i owoce pięć razy dziennie, jest zwłaszcza z punktu widzenia podaży związków flawonowych, bardzo ważny.
Suplementy, które znaleźć możemy w aptekach czy sklepach ze zdrową żywnością powinny być traktowane jako dopełnienie diety, z uwagi na to, że przesada w ich przyjmowaniu może wpłynąć negatywnie na nasze zdrowie. Dieta bogata kolorowe, najlepiej świeże owoce i warzywa może tymczasem uchronić nas przed cukrzycą, rakiem, demencją czy chorobami serca.

---